Glottodywanik - doskonalenie słuchu

Glottodywanik Badanie, kształtowanie i doskonalenie słuchu fonemowego z użyciem sylab nagłosowych to kolejny glottodywanik z cieszącej się ogromną popularnością serii, kolejna ciekawa pomoc edukacyjna dla dzieci, która powstała z myślą o wspomaganiu diagnozy i terapii, uatrakcyjnieniu działań diagnostycznych i terapeutycznych. Skacząc z obrazka na obrazek, dziecko wykonuje szereg zadań związanych z badaniem i kształtowaniem słuchu fonemowego i fonetycznego, uczy się także rozpoznawać rysunki i nazwy przedstawionych przedmiotów, czynności, ludzi, zwierząt. W dołączonej do pomocy instrukcji, autor zamieścił szereg istotnych informacji pomocnych przy pracy z tym glottodywanikiem. Dzięki pracy z glottodywanikiem, dziecko pogłębia także swoją wiedzę o otaczającym świecie, a nauce towarzyszy atmosfera zabawy.

Glottodywanik do badania, kształtowania i doskonalenia słuchu fonemowego z użyciem sylab nagłosowych.
Fonem to najmniejsza jednostka języka. Tym terminem posługują się przede wszystkim językoznawcy, glottodydaktycy i logopedzi. Potocznie mówimy o głosce. Językoznawcy głosce przypisują nieco inne znaczenie. Z fonemów (głosek) składają się sylaby i wyrazy, a z nich zbudowane są zdania i teksty. Z badań neuropsychologów wynika, że zdolność do różnicowania tych najmniejszych jednostek języka posiadamy od urodzenia. Dziecko po urodzeniu reaguje na opozycje fonemowe występujące w różnych językach. Ta zdolność zanika około pierwszego roku życia. Dziecko zachowuje zdolność do różnicowania fonemów należących do języka, w którym wychowuje się. Te rewelacyjne doniesienia będą jeszcze weryfikowane. Z naszych badań wynika, że różnicowanie fonemów pojawia się już w czwartym kwartale pierwszego roku życia, a około połowy drugiego roku życia dziecko może już posiadać umiejętność różnicowania wszystkich fonemów macierzystego języka. Możemy jednak spotkać dzieci trzyletnie i starsze, które mają trudności w zakresie różnicowania fonemów. Ta umiejętność powinna być diagnozowana i, w miarę potrzeby, doskonalona. Doskonaleniem słuchu fonemowego powinny być objęte wszystkie dzieci. Doskonalenie zdolności różnicowania fonemów poprawia percepcję (odbiór) jednostek językowych, a tym samym ich rozumienie. Od percepcji zależy realizacja. Dziecko posiadające dobry słuch fonemowy ma szansę na poprawną realizację fonemów, na wymawianie wyrazów bez zniekształceń.

Glottodywanik do badania, kształtowania i doskonalenia słuchu fonemowego jest pomocą dydaktyczną o szczególnych walorach. Dzięki niemu jesteśmy w stanie dowiedzieć się o różnicowaniu wszystkich 28 fonemów spółgłoskowych współczesnej polszczyzny i 8 fonemów samogłoskowych. Jest to możliwe dzięki wprowadzeniu do badania słuchu fonemowego sylab nagłosowych. Tradycyjnie bada się słuch fonemowy paronimami, czyli parami wyrazów różniących się tylko jednym fonemem, np.: klatka:kratka, koza:kosa itp. Nie ma takiego testu składającego się z paronimów, który pozwoliłby zbadać wszystkie opozycje fonemowe w języku polskim. Test sylab nagłosowych jest od wielu lat dostępny w mojej publikacji zatytułowanej: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Materiał tam zawarty został tu przeniesiony na Glottodywanik, co znakomicie ułatwia użycie testu sylab nagłosowych w badaniu, kształtowaniu i doskonaleniu słuchu fonemowego.

Glottodywanik będzie wykorzystany zapewne do realizacji również innych zadań dydaktycznych. Na glottodywaniku jest 36 różnych obrazków, które mogą być wykorzystane do badania, kształtowania i doskonalenia różnych syntez, od syntezy sylabowej poczynając, a na syntezie fonemowej z utrudnieniami kończąc. Wyrazy użyte do badania słuchu fonemowego powinny być dobrze znane dziecku. Zabawy z zakresu syntezy sylabowej (i innych syntez) pozwolą dobrze poznać wyrazy. Zabawy z użyciem syntezy sylabowej poprzedzimy zabawami, gdzie użyjemy całych wyrazów. Będą to zabawy w nazywanie tego, co jest na obrazkach. Dziecko podaje nazwę i jeśli jest ona poprawnie wymówiona, to skacze na obrazek. Jeżli wyraz nie jest poprawnie wymówiony, to poprawną wymowę podaje inne dziecko lub osoba dorosła. Po zapoznaniu dzieci z obrazkami możemy podawać wyrazy sylabami, a dzieci skaczą. Zaczynamy od obrazków położonych blisko dziecka: pa + lec, ba + ran, ga + wron, a potem idziemy do dalej położonych. Na glottodywaniku są tylko wyrazy dwusylabowe. Nie są to wyrazy trudne do syntezy. Zabawy można „utrudnić”, wprowadzając po sylabach jakieś ćwiczenia ruchowe lub umysłowe. Dzieci po podaniu każdej sylaby klaszczą, albo podskakują. Mogą też odpowiadać, czy podane zdanie jest prawdziwe czy fałszywe (pa- >>W zimie jest bardzo gorąco.<< -lec >> Koń ma cztery nogi.<<).

Jeśli do syntezy będziemy podawali cząstki wyrazu, gdzie granica podziału jest po spółgłosce, po której występuje samogłoska, to będziemy ćwiczyć syntezę morfemową: wóz + ek, wor + ek, wąs + ik; syntezę logotomową: wel + on, wag + on, zam + ek, bar + an, tal + erz, kaj + ak, gawr+ on, nami + ot, cał + us, Dżag + ir, pal + ec; syntezę logotomowo-fonemową: wit + a się, wyj + e, węsz + y, jam + a, ław + a, ram + a, lam + a, mam + a, niani + a, fal + a, wag + a, sal + a, sian + o, ziarn + o, szaf + a, żab + a, chat + a, Dzak + o, ciał + o, dział + o, czapl + a, dach + y, ( tu granica podziału jest po samogłosce: welo + n, wago + n, wore + k, wóze + k, wąsi + k, namio + t, zame + k, cału + s, Dżagi + r, pale + c, bara + n, tale + rz, kaja + k, gawro + n); syntezę fonemowo-logotomową: w + ita się, w + yje, w + elon, w + agon, w + orek, w + ózek, w + ęszy, w + ąsik, j + ama, ł + awa, r + ama, l + ama, m + ama, n + amiot, ni + ania, f + ala, w + aga, s + ala, z + amek, si + ano, zi + arno, sz + afa, ż + aba, ch + ata, c + ałus, Dz + ako, ci + ało, dzi + ało, cz + apla, Dż + agir, p + alec, b + aran, t + alerz, d + achy, k + ajak, g + awron; stosunkowo trudną syntezę fonemowo-logotomowo-fonemową: w + it + a się, w + yj + e, w + elo + n, w + ago + n, w + ore + k, w + óze + k, w + ęsz + y, w + ąsi + k, j + am + a, ł + aw + a, r + am + a, l + am + a, m + am + a, n + amio + t, ni + ani + a, f + al + a, w + ag + a, s + al + a, z + ame + k, si + an + o, zi + arn + o, sz + af + a, ż + ab + a, ch + at + a, c + ału + s, Dz + ak + o, ci + ał + o, dzi + ał + o, cz + apl + a, Dż + agi +r, p + ale + c, b + ara + n, t + ale + rz, d + ach + y, k + aja + k, g + awro + n; syntezę fonemową bez utrudnień i z utrudnieniami: zapewne zaczniemy od wyrazu m+a+m+a, który nie zawiera grup spółgłoskowych, a potem weźmiemy inne bez grup spółgłoskowych: r+a+m+a, l+a+m+a, s+a+l+a, sz+a+f+a, f+a+l+a, w+a+g+a, si+a+n+o, ż+a+b+a, ch+a+t+a itp. Potem weźmiemy wszystkie pozostałe wyrazy: g+a+w+r+o+n, cz+a+p+l+a, zi+a+r+n+o itd.

Na pewnym etapie synteza fonemowa (głoskowa) zmienia swój wygląd, a to za sprawą liter, które jej towarzyszą. W tym czasie dzieci doskonalą składanie wyrazów z fonemów (głosek) i jednocześnie spostrzegają litery, które nauczycielka stawia od lewej do prawej. Na glottodywaniku wyrazy są podpisane. Użyto tu liter podstawowych i niepodstawowych. Jest to zapis ortograficzno-ortofoniczny, o którym mowa w Słowniku ortograficznoortofonicznym. Nauczanie początkowe. Glottodywanik umożliwia także wiązanie liter z fonemami.

Glottodywanik będzie szczególnie przydatny do wiązania liter z fonemami w czasie wykonywania analizy fonemowej. Dywanik będzie przydatny także w ćwiczeniach analizy sylabowej. Twórcze umysły naszych dzieci zaproponują wiele innych zabaw z tym glottodywanikiem. Przede wszystkim ma służyć do badania stanu słuchu fonemowego, jego kształtowania i doskonalenia.

Test sylab nagłosowych do badania, kształtowania i doskonalenia słuchu fonemowego.
Słuch fonemowy to zdolność analizatora słuchowego do odróżniania fonemów (potocznie: głosek). Dziecko, słysząc głoski w wyrazie, musi umieć je przyporządkować do określonych fonemowo zdeterminowanych klas głosek, z których one pochodzą. Mówiący czerpie głoski z określonych klas głosek, a słuchający musi je do tych samych klas przyporządkować. Jest wiele czynników zakłócających tę identyfikację. Przede wszystkim czas trwania głoski w
wyrazie. Dorosły użytkownik języka wymawia w normalnym tempie od 8 do 12 głosek na sekundę. Wiemy, że wyrazy są tak zbudowane, że ponad 50% informacji to redundancja. Nie jest to informacja zbędna, służy ona zabezpieczeniu kodu. Gdyby nieokreśloność (entropia) była pełna, to odbiór takiego kodu byłby niemożliwy w warunkach, w jakich dochodzi do przesyłania danych. To pozwala nam na „drobną nieuwagę”, na niepełny odbiór, który
podlega procesowi rekonstrukcji. Na pewno łatwiej jest odbierać wypowiedzi składające się z kilku wyrazów, trudniej zaś pojedyncze wyrazy, a jeszcze trudniej jednostki mniejsze niż wyraz. Takimi jednostkami są sylaby, które najczęściej składają się z dwóch fonemów (głosek). Test sylab nagłosowych do badania słuchu fonemowego ma takie sylaby. Sylaby te występują w nagłosie wyrazów, a nagłos jest lepiej (staranniej) nadawany i także odbierany.
Trzeba to brać pod uwagę, że badanie słuchu fonemowego sylabami może dać nieco gorszy wynik, aniżeli badanie paronimami. Różnice nie muszą wystąpić.
Test sylab nagłosowych pozwala sprawdzić wszystkie opozycje fonemowe spółgłoskowe, jakie występują w języku polskim, a jest ich (28x27):2=378 ( np.: j:ł, j:r, j:l, j:m, j:n, j:ń, j:f, j:w, j:s, j:z, j:ś, j:ź, j:sz, j:ż, j:ch, j:c, j:dz, j:ć, j:dź, j:cz, j:dż, j:p, j:b, j:t, j:d, j:k, j:g, ł:r, ł:l, ł:m, ł:n, ł:ń, ł:f, ł:w, ł:s, ł:z itd.) Do tego należy dodać 8 fonemów samogłoskowych, które nie są w badaniach słuchu fonemowego konfrontowane z fonemami spółgłoskowymi. Tworzą one osobno (8x7):2=28 opozycji (i:y, i:e, i:a, i:o, i:u, i:ę, i:ą, y:e, y:a, y:o, y:u, y:ę, y:ą, e:a, e:o, e:u, e:ę, e:ą, a:o, a:u, a:ę, a:ą, o:u, o:ę, o:ą, u:ę, u:ą, ę:ą). Jeśli w badaniach ortofonicznych pojawiłby się problem różnicowania samogłosek i spółgłosek, to należy do badania słuchu fonemowego użyć pojedynczych fonemów samogłoskowych i spółgłoskowych. Badany ma odpowiedzieć wtedy na pytanie, czy słyszy dwie głoski takie same, czy różne, np. i:l, a:m, o:o, o:cz, u:u itd.

Procedura badawcza powinna eliminować czynniki zakłócające badanie słuchu fonemowego.
W badaniach paronimami, gdy do badań używa się dwóch wyrazów zilustrowanych na obrazkach, prawdopodobieństwo niepopełnienia lub popełnienia błędu przy wyborze losowym obrazka wynosi 50%. To poważnie zakłóca badanie. W naszym teście z użyciem paronimów dodaliśmy trzeci obrazek, co obniża prawdopodobieństwo właściwego lub niewłaściwego wskazania przy wyborze losowym do 33%. W teście sylab nagłosowych to prawdopodobieństwo jest bardzo niskie w badaniach fonemów spółgłoskowych i wynosi 0,03%. W badaniach samogłosek podnosi się do 0,14%. Wpływ tego czynnika na wynik badania jest znikomy i może być pominięty. Ważnym czynnikiem będzie koncentracja uwagi. Badany musi znaleźć dany obrazek wśród bardzo wielu obrazków. Ważnym czynnikiem zakłócającym badania z użyciem paronimów jest tzw. naprzemienność, która utrudnia usunięcie czynnika losowości. Tu losowość nie jest czynnikiem zakłócającym, bo prawdopodobieństwo trafienia we właściwy obrazek jest niezwykle mały. Jeśli wystąpi ten czynnik, to będzie on wpływał na wynik dodatni w badaniu, a więc doprowadzi do stwierdzenia istnienia zaburzenia słuchu fonemowego, a tak być nie musi. W procedurze badawczej domagamy się kilkakrotnego powtórzenia tych opozycyjnych sylab (wyrazów), które zostały wybrane do badania. O tym, którą parę wybieramy, podpowiadają nam wyniki badań ortofonicznych. Badany mówi tak, że przeciętny użytkownik języka słyszy inny, aniżeli spodziewany, fonem. Pokazując obrazek z ramą, mówi – lama. Pokazując obrazek z rowerem, mówi – lowel. Do badania wybieramy fonemy r i l. W teście sylab nagłosowych podajemy tylko pierwszą sylabę, a badany ma dodać brakującą część wyrazu (może podać cały wyraz) lub skacze na odpowiedni obrazek. Dywanik ma zachęcić do tego typu zabawy i dlatego najczęściej będziemy prosili o to, aby badany skoczył na odpowiedni rysunek. Na nasze polecenie: Skocz na la- …. Badany powinien skoczyć na obrazek z lamą, a gdy mówimy: Skocz na ra- … Badany powinien skoczyć na obrazek z ramą. Nie pytamy zawsze naprzemiennie. Ostrzegamy przed badaniem, że możemy polecać skakanie kilka razy na ten sam obrazek. Jeśli w badaniu nie pojawia się błąd w pięciu próbach, w tym jeden raz polecenie dotyczy tego samego wyrazu, to przyjmujemy, że badany dobrze różnicuje słuchem daną parę fonemów. Wykluczyliśmy istnienie zaburzenia słuchu fonemowego w zakresie danej opozycji fonemowej. Badanie można wydłużyć i obniżyć napięcie, jakie powoduje obecność fonemów, które dla badanego są trudne do odróżnienia. W trakcie badania pojawi się sylaba z fonemem łatwym do zidentyfikowania. Polecimy skoczyć na wa- … (wagon), albo na ża- … (żabę). Jeśli w pięciu poleceniach zawierających badane fonemy pojawi się jedna pomyłka, to badanie wydłużamy o pięć kolejnych poleceń. Jeśli w dziesięciu poleceniach pojawią się dwa błędy, to możemy uznać, że badany różnicuje fonemy, jeśli tych błędów jest więcej, to uznamy, że badany ma trudności z różnicowaniem tej pary fonemów. Tu potrzebne będzie postępowanie, które doprowadzi do różnicowania. Należy ćwiczyć opozycje zbliżone, do tej zaburzonej i po pewnym czasie powrócić do badania, które dało wynik negatywny.

Życzę pomyślnych wyników w zakresie badania, kształtowania i doskonalenia słuchu fonemowego.
Bronisław Rocławski

• Autor: Bronisław Rocławski
• mata 100 x 100 cm